Հայոց Պատմություն

Հայ ազատագրական միտքը

1)Ազատագրական մտքի կողմնորոշումը և հիմնավորումը. Իսրայել Օրի, Հովսեփ Էմին

Իսրայել Օրին և Հովսեփ Էմինը համարվում են 18դ-ի Հայ Ազգային ազատագրակա շարժման գործիչներ: Չնայած այս գործիչների գործունեության մեջ կար ժամանակագրական որոշ տարբերություն: Այսպես Իսրայել Օրին,որպես Հայ-ազատագրական գործիչ գործունեություն է ծավալել 17դ-ի վերջում 18դ սկզբներին,իսկՀովսեփ Էմինը գործունեություն է ծավալել գրեթե կես դար անց,բայց միևնույն է երկուսի նպատակը եղել է Հայրենիքի ազատագրումը:Իսրայել Օրու ժամանակաշրջանում հատկապես 17դ վերջին Հայ-ազատագրական շարժումը արևմտյան կողմնորոշում: Ինչով էր դա պայմանավորված- այդ ժամանակ Եվրոպայում առաջացել էր հակաթուրքական ռազմական դաշինք և հայ գործիչները այդ թվում Իսրայել Օրին Հ-ի ազատագրումը կապում էին Եվրոպայի հետ սկզբնական շրջանում Ֆրանսիաի,իսկ որոշ ժամանակ անց ԼեհաստանիԳերմանիաի և այլ Եվրոպական երկրների հետ,սակայն կյանքը ցույց տվեց,որ արևմտաեվրոպական կողմնորոշումը չտվեց իր ցանկալի արդյունքը և Իսրայել Օրին որոշեց իր գործունեությունը ծավալել Ռուսաստանում,քանի-որ 18դ սկզբին Ռուսաստանը հզորացել էր և ձգտում էր ծավալվել նաև հարավ և մեծացնել իր Կայսրության սահմանները հարավում տիրանալով Սև և Կասպից ծովի առափնյա շրջաններին: Բնական է,որ Իսրայել Օրին չէր կարող այս հանգամանքը հաշվի չառնել հասկանալով,որ ռուսաստանի նվաճողական շահերը համնկնում են Հայ ժողովուրդի ազատագրական շահերի հետ նմանատիպ գործունեություն ծավալեց Հովսեփ Էմինը ,որը իր հործունեության սկզբում ի տարբերություն Իսրայել Օրու Հայաստանի ազատագրումը կապում էր ոձ թե Եվրոպայի այլ Ռուսաստանի,Վրաստանի հետ:

2)Սեփական դրսևորումները. զինված պայքարը Սյունիքում և Արցախում

Ինչպես գիտենք պատմական Հայաստանի արևելյան մասում Հայ ազատագրական զիննված պայքարի կենտրոններ են եղել լեռնային երկրամասեր համարվող Սյունիքը և Արցախը: Այդ տարածքները անշուշտ իրենց աշխարհագրական դիրքով նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում ազատագրական պայքար սկսելու համար բացի այդ Մեծ էր ասյտեղ անհայտ գործիչների դերը որոնք կարողացան սեփական քայլերով կազմակերպել և իրականցնել Սյունիքի և Արցախի ազատագրական պայքարը,այսպիսով նշված տարածքներում Հայերը հասան որոշակի հաջողություններ,որը  ամշուշտ կապված էր այս 2 գործոնների հետ ավելորդ չեմ համարում նորից հիշեցնել այս տարածաշրջանի անմատծելի աշխարհագրական դիրքը և անհատ գործիչների ծավալած Հայրենանվեր գործունեությունը,որի մեջ գերակշռող դեր էր կատարում նրանց ունեցած ռազմաքաղաքական գիտելիքները մարտնչելու փորձը ժողովրֆին իրեց ետեվից ընդունակությունները: Այժմ բերեք կոնկրետ օրինակներ և փաստեր սկսենք սեփական դրսևորումներում մեծ դեր խաղած ազատագրական պայքարի երաշխիք համրվող աշխարհագրական գործոնից այսպես Արցախում ձևավորված ռազմական ինքնապաշտպանական ամրոցները,որոնք հայտնի էին Սղնախներ անունով: Օր. Գյուլիստանի Սղնախը, Քարագլխի Սղնախը,Շոշի Սղնախը,Ջրաբերդի Սղնախը և այլ Սղնախներ: Այս առումով ետ չէր մնում նաև Սյունիքը որտեղ ևս կային ռազմավարական նշանակություն ունեցող բերդեր, ամրոցներ հատկապես Կապանի տարածաշրջանը իր նշանավոր Հալի ձորի բերդով: Իհարկե սեփական դրսեվորումները կապված է նաև անհատ գործիչների ծավալած գործունեության հետ այսպես րացախում աչկի ընկան Գանձասարի կաթողակիս Եսայի Հասան Ջալալյանը, Աբրահամ սպարապետը Գյուլիստանի Սղնախի առաջնորդն էր,Ավան և Թարխան հարյուրապետերը,որոնք ղեկավորում էին Շուշիի Սղնախը աչկի ընկավ նաև Մելիք Հովսեփը,որը ղեկավարում էր Քարա գլխի Սղնախը,իսկ Սյունիքում հայտնի էին զորաբարներ Դավիթ Բեկը,Մխիթարը և ուրշներ:Ավելացնեմ նաև,որ սեփական դրսևորումները ապացույցաին էր,որ Սյունիքի և արցախի ազտագրական ուժերը իրենց պայքարի ընթացքում հույսը դրեցին իրենց սեփական ուժերի վրա:

3)Ռուսական կողմնորոշում. ազատագրու՞մ, թե ձուլում

Ռուսական կողմնորուշում ասելով պետք է հասկանալ հետևյալը,որ Հայերը իրենց ազատագրման ելքը տեսնում կապում էին Ռուսաստանի հետ այդ նպատակով գրեթե ամբողջ 18դ-ում բազմաթիվ ծրագրեր կազմեցին ուղված Ռուսաստանին խնդրանքների տեսքով և հասկացան,որ այդ ծրագրերը ոչ թե Հայ ժողովուրդին կբերեն անկախություն,ազատություն այլ Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի նվաճում Հայերի ձուլում: Դրա վառ վկայությունն է շատ Հայ գործիչների մեկնաբանությունը Ռուսաստանի վարած քաղաքակաունթյան նկատմամբ: Այդ գործիչները խորը հիասթափություն ապրեցին ու հասկացան,որ Ռուսաստանը ձգտում է հայերին ձուլել ռուս ժողովրդի հետ շատ ռուսական պետական գործիչներ ասում էին Հայատանը մեզ պետք է առանց Հայերի:Իսկ Հայ գործիչներից օրինակ Ներսես Աշտարակեցին Կաթողիկոս,Մկրտիչ Խրիմյան և ուրիշ գործիչներ հասկանալով Ռուսաստանի հակահայ քաղաքականությունը իրենց բողոքի ձայն էին բարձրացնում Ռուսաստանի դեմ: Իմ կարծիքով ներկա պահիս այժմ Ռ.Դ.-ը փորձում է Հայստանը դնել իրենից կախվածության մեջ և դա հաջողվում է նրան դրա վառ ապացույցն է,որ Հայաստանի ազգային հարստություն համարվող և ռազմավարական նշանակություն ունեցող ռեսուսները հանձնվել են Ռուսաստանին սկսած տրանսպորտից,թե երկաթ գիծը,թե օդային տրանսպորտը,թե ներգեծիկ ռեսուսները գտնվում են Ռուսաստանի ձեռքում: